आत्मा-न्यायशास्त्रे वेदान्तशास्त्रे च ।

Abstract

दार्शनिकाः सर्वे अपि बन्धमोक्षादिव्यवहारं जीवात्मन एव प्रतिपादयन्ति। अत्र जिज्ञासा वर्तते को अयं जीवात्मा नाम, तस्य स्वरूपं किम्, अस्य उत्पत्तिः कथं इति। दार्शनिकानां मध्ये आत्मस्वरूपविषये ऐकमत्यं न दृश्यते। केचन दार्शनिकाः आत्मनः अनेकत्वं अन्ये केचन एकत्वं च वदन्ति। आत्मस्वरूपे, तस्य कर्तृत्वे च दार्शनिकानां विभिन्नाभिप्रायत्वं दृश्यते। नैय्यायिकाः ज्ञानाधिकरणं आत्मेति वदन्ति, वेदान्तिनः नित्यविज्ञानमेवात्मेति वदन्ति, सांख्याः पुरुषः पुष्करपलाशवत् निर्लेपः इति वदन्ति, बौद्धाः क्षणिकविज्ञानमेव आत्मेति वदन्ति। एवं विभिन्नाः सिद्दान्ताः आत्मानं अधिकृत्य वर्तन्ते। प्रबन्धे अस्मिन् आत्मविषये नैय्यायिकानां वेदान्तिनां च मतभेदं प्रदर्थ्य वेदान्तमतखण्डनं क्रियते।